Frames beter zien en horen

We worden de hele dag door bekogeld door frames. Door media, onze gesprekspartners en door ons eigen brein. Communiceren, nadenken zelfs, gaat niet zomaar zonder frames te gebruiken.

Dat komt omdat frames – zoals neurolinguïst George Lakoff het mooi zegt – de infrastructuur van ons brein vormen. We gebruiken ze om de wereld te kunnen interpreteren, al levert dat soms een vertekend beeld op. Hoe kun je die vertekening beter zien en minder beïnvloed worden door frames? In dit artikel geven we je een aantal voorwaarden om beter in staat te zijn om grip te houden op invloed door framing.

Aandacht: weinig afleiding en veel feitenkennis

Om frames te kunnen zien en horen zal je met aandacht moeten luisteren en kijken. Dat klinkt vanzelfsprekend, maar we vinden al snel dat we kritisch lezen of luisteren terwijl dat in de praktijk nogal vies tegenvalt. Je kunt pas echt rationeel en met voldoende aandacht informatie verwerken op het moment dat je niet afgeleid wordt en als je genoeg feitenkennis hebt. Hoe meer je weet, hoe minder snel je geframed zult worden. Denk niet te snel dat je genoeg weet, want ons brein misleidt ons door al heel snel te denken dat je het plaatje zo goed als compleet hebt. We vullen missende stukjes informatie op met aannames die logisch lijken, maar het dus niet per se zijn.

TIP: Wil je echt kritisch lezen/luisteren? Zoek dan een moment waarop je hoofd zo leeg mogelijk is, je niet afgeleid wordt en je niet vermoeid bent. Dan werkt je ratio op z’n best.

Ga kijken met een andere bril

Nog een belangrijke voorwaarde is dat je met een andere bril op naar tekst en beeld gaat kijken. Beelden en woorden zijn eigenlijk nooit neutraal, elke keuze levert immers weer andere automatische associaties op die een impact kunnen hebben op interpretatie. Zodra je accepteert dat elke taal- en beeldkeuze kleurt, zal je met steeds meer (gepaste) argwaan naar communicatie gaan kijken. Waarom wordt iets zó verteld? En waarom worden bepaalde woorden en beelden gebruikt? Wat is eigenlijk het effect van de gekozen boodschapper of bron in de boodschap?

TIP: Door te vergelijken zie je meer. Ga op zoek naar meerdere bronnen die nagenoeg hetzelfde verhaal te vertellen. Zo kun je in de Telegraaf bijvoorbeeld een compleet ander frame tegenkomen dan in de Trouw terwijl het over hetzelfde nieuwtje gaat.

Bewijslast vinden voor frames

Frames zijn verhalen die naar een specifieke interpretatie sturen. Door een gebeurtenis op een bepaalde manier te vertellen kan iemand bijvoorbeeld in de daderrol komen, terwijl een andere vertelling misschien dezelfde persoon meer als slachtoffer neerzet. Zulke (en andere) frames uiten zich in taal en beeld. Door de uitingen te onderzoeken op hun woord- en beeldgebruik kun je als het ware de frames destilleren. Dat lukt overigens niet altijd, maar je zult zien dat je veel talige invloed kunt aanwijzen als je er in geoefend raakt.

TIP: Let eens op de volgende talige elementen:

• Vergelijkingen. Veel taalgebruik is metaforisch van aard en kan daarmee veel invloed uitoefenen. We schreven eerder al over framing en metaforen;
• Voorbeelden. Een voorbeeld is concreet en indringend. Daarom kan een enkel voorbeeld al gauw flink het beeld bepalen;
• Stereotypen. Vaak worden stereotiepe mensen of situaties ingezet om te sturen. Niemand zal zichzelf enthousiast betitelen als 'ambtenaar', door de negatieve associaties bij dat woord;
• Nieuwe woorden en uitdrukkingen. Nieuwe woorden - bij voorkeur lekker concreet en dus voorstelbaar - zetten een indringend mentaal beeld neer. Denk aan wooden als 'jihadgezin' en 'manterzorgboete';
• Visuele items. Het gaat hierbij om letterlijke beelden (foto's of figuren) en om taal die duidelijke beelden oproept.

Tot slot: Ga op zoek naar afwijkende meningen

We verzorgden jaren geleden een bijeenkomst voor een politieke partij waar we alleen maar voorbeelden uit eigen kring gebruikten. Inschattingsfoutje, want de deelnemers snapten niet waar we het over hadden. Het is namelijk moeilijk om de frames waar je zelf in gelooft zichtbaar te maken. De frames die ons eigen brein hanteert blijven als een black box onzichtbaar voor onszelf.

Door regelmatig op zoek te gaan naar bronnen waar je het mee oneens bent, help je je brein om meer perspectieven te kunnen ontwaren. Niet altijd even leuk, maar wel nuttig. Pas als je weet welke frames je niet accepteert, krijg je inzicht in welke frames je wel accepteert. En daarmee kun je vervolgens kritischer naar taal en communicatie kijken!